Na het overlijden van koningin Elizabeth II in 2022 nam haar zoon Charles het stokje over als staatshoofd van Groot-Brittannië. Met deze machtswisseling kwam hij ook aan het roer te staan van het Gemenebest van Naties, een internationaal samenwerkingsverband dat vooral bestaat uit voormalige Britse koloniën. Hoe zit dat precies? We geven je graag een korte opfrisser over de geschiedenis en betekenis van het Gemenebest.

Hoe het is het Gemenebest van Naties ontstaan?

Het Gemenebest van Naties ontstond uit de langzame desintegratie van het Britse Rijk, dat op zijn hoogtepunt aan het eind van de negentiende eeuw een kwart van het landoppervlak besloeg. Het reikte van Hongkong tot het Caribisch gebied en besloeg een groot deel van zuidelijk en Oost-Afrika. Nog voor de ontmanteling waren er koloniën die de bemoeienis beu waren. In 1864 begonnen vertegenwoordigers van de drie Britse koloniën in het huidige Canada met onderhandelingen om te fuseren tot een confederatie met zelfbestuur.

Uit angst voor een revolutie ging Groot-Brittannië in juli 1867 akkoord met de eisen van de kolonisten. Maar het rijk deed formeel geen afstand van het bestuur over het gebied: het verenigde Canada werd een Brits dominion. Dit hield in dat Canada zelfbestuur kreeg, maar dat wetsvoorstellen nog steeds moesten worden goedgekeurd door de Britten. In de daaropvolgende decennia werden ook andere Britse koloniën dominions, waaronder Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika.

Het Statuut van Westminster

Maar na de Eerste Wereldoorlog zorgde het opkomende nationalisme in de dominions voor een verlangen naar meer dan alleen zelfbestuur. In 1926 kwamen Groot-Brittannië en de dominions overeen dat alle deelnemendelanden dezelfde status kregen, ‘verenigd door een gezamenlijke trouw aan de Kroon’. De verklaring, die in 1931 werd vastgelegd met het Statuut van Westminster, vormde de openingszet voor de officiële oprichting van de Britse Gemenebest van Naties.

Het moderne Gemenebest van Naties

Het zou nog ongeveer twee decennia duren voordat het Gemenebest zijn huidige vorm kreeg. Die verandering kwam voort uit de wens van India om onafhankelijk te worden. Onder leiding van Mahatma Gandhi streed het land voor afschaffing van het koloniale bewind. Maar na de afscheiding in 1947 bleek India niet bereid om zich helemaal van Groot-Brittannië af te keren. Twee jaar later schreef het land zich in als lid van het Gemenebest, maar wel tegen bepaalde voorwaarden: India zou koning George VI aanvaarden als staatshoofd van het Gemenebest, maar geen trouw zweren aan de Kroon.

De lidstaten gingen akkoord met de Indiase wens en in 1949 werd de London Declaration opgesteld, waardoor India, Pakistan en Ceylon (het huidige Sri Lanka) mochten deelnemen ‘als vrije en gelijkwaardige leden’. De verklaring betekende een hervorming van het Gemenebest van Naties, waardoor ook andere onafhankelijke landen konden toetreden zonder trouw aan de kroon te zweren.

Waartoe dient het Gemenebest?

Vandaag de dag telt het Gemenebest 56 leden. Waar houdt het Gemenebest – Commonwealth in het Engels – zich zoal mee bezig? De organisatie dient als samenwerkingsverband op het gebied van handel, milieu- en natuurbescherming en onderwijs.

De Britse vorst, die vooral een ceremoniële functie heeft, staat niet aan het hoofd van alle bovenstaande landen. Alleen in de zogenoemde Commonwealth realms voert hij het bestuur. Deze landen maken weliswaar geen deel uit van Groot-Brittannië, maar kennen wel de Britse monarch als formeel staatshoofd. Een gouverneur-generaal dient in de realms echter als het feitelijke uitvoerend staatshoofd.

Hoe ziet de toekomst van de Gemenebest van Naties eruit?

De afgelopen jaren is er in steeds meer Commonwealth realms discussie ontstaan over de rol van de Britse koning. Toch zien veel leden van het Gemenebest ook de voordelen in van het bondgenootschap, zelfs als die bondgenoot voorheen de bezetter is geweest.

Koningin Elizabeth was sterk voorstander van het Gemenebest. In 1953 liet zij in haar traditionele kersttoespraak weten dat ze het Verenigd Koninkrijk als gelijkwaardig beschouwde aan de andere onafhankelijke landen die lid zijn van het Gemenebest. ‘In die vorm vertoont het Gemenebest geen gelijkenis met rijken uit het verleden,’ stelde ze. ‘Het is een heel nieuw fenomeen, gebaseerd op het beste dat de menselijke geest voortbrengt: vriendschap, trouw en het verlangen naar vrijheid en vrede.’